سونامی واردات بنزین در راه است؟

پژوهش خبری: بنزین یکی از پرمصرف ترین فرآورده‌های نفتی در کشور است که نقش مهمی در زندگی روزمره مردم ایفا می‌کند و ایجاد هرگونه اختلال در تامین بنزین مورد نیاز کشور می‌تواند هزینه سنگین اقتصادی، اجتماعی و امنیتی برای کشور در پی داشته باشد.در این گزارش به بررسی روند تولید، مصرف و واردات بنزین در بیست سال اخیر می پردازیم. آمارهای سال های 75 تا 93، از آمارنامه مصرف فرآورده های نفتی انرژی زا- 1393 (اداره انتشارات روابط عمومی شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی ایران) استخراج شده است و مرجع آمارهای سال 94 (ده ماه ابتدایی این سال) نیز مصاحبه های سید ناصر سجادی، مدیرعامل شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران (خبرگزاری شانا، 11 بهمن 94) و شاهرخ خسروانی، معاون مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران (روزنامه جام جم، 7 بهمن 94) است.

میزان تولید بنزین کشور در بیست سال اخیر با نوساناتی اندک همواره روندی صعودی داشته و از 28.3 میلیون لیتر در سال 75 به 61.1 میلیون لیتر در سال 94 رسیده است. مهم ترین عوامل این افزایش تولید بنزین عبارتست از:

• بهره برداری از پالایشگاه بندرعباس در تابستان 76: پالایشگاه 232 هزار بشکه ای بندرعباس به عنوان نهمین و آخرین پالایشگاه نفت کشور در اواخر دولت ششم با حضور آقای هاشمی، رئیس جمهور وقت افتتاح شد. با راه اندازی کامل و پایدار شدن میزان تولید آن در اوایل دولت اصلاحات، میزان تولید بنزین کشور حدود 8 میلیون لیتر در روز افزایش یافت.     

• بهره برداری از طرح افزایش ظرفیت و بهبود کیفیت فرآورده های پالایشگاه امام خمینی(ره) شازند اراک در زمستان 91: این طرح در اواخر دولت دهم با حضور آقای احمدی نژاد، رئیس جمهور وقت افتتاح شد و ظرفیت پالایش نفت این پالایشگاه از 170 هزار بشکه در روز به 250 هزار بشکه در روز رسید. با راه اندازی کامل و پایدار شدن میزان تولید آن در اوایل دولت یازدهم، میزان تولید بنزین کشور حدود 12 میلیون لیتر در روز افزایش یافت.

• مابقی افزایش تولید بنزین در دو دهه اخیر ناشی از اجرای طرح های افزایش ظرفیت و بهبود کیفیت فرآورده ها در سایر پالایشگاه های نفت کشور از جمله پالایشگاه های بندرعباس، تبریز و اصفهان است. از سال 76 تاکنون، هیچ پالایشگاه جدید نفت و میعانات گازی در کشور به بهره برداری نرسیده است. تنها پالایشگاه کشور که احتمال بهره برداری از آن تا پایان دولت یازهم وجود دارد، پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج فارس در بندرعباس است که پیشرفتی 86 درصدی دارد. این پالایشگاه در سه فاز 120 هزار بشکه ای در حال احداث است و با راه اندازی هر یک از این فازها، ظرفیت تولید بنزین کشور 12 میلیون لیتر در روز افزایش می یابد. فاز اول این پالایشگاه قرار بود در نیمه دوم امسال به بهره برداری برسد که این امر محقق نشد. پالایشگاه نفت آناهیتا و مجتمع پالایشی میعانات گازی سیراف نیز در دست احداث هستند که پیشرفتی کمتر از 5 درصد دارند.

 میزان مصرف بنزین کشور از سال 75 تا سال 85 به دلایل مختلفی مانند افزایش قابل توجه تعداد خودروهای سبک، روندی به شدت صعودی داشت و از 32.9 میلیون لیتر در روز در سال 75 به 73.6 میلیون لیتر در سال 85 رسید ولی با اجرای طرح سهمیه بندی بنزین از تیرماه سال 86 و فاز اول هدفمندی یارانه‌ها در آذرماه سال 89، این روند معکوس شد و به گونه ای که از 73.6 میلیون لیتر در سال 85 به 59.9 میلیون لیتر در روز در سال 90 کاهش یافت. با این وجود، با توجه به تاخیر در زمان اجرای فاز دوم هدفمندی یارانه ها و نهایتا افزایش نامناسب قیمت بنزین در فاز دوم هدفمندی یارانه‌ها در اردیبهشت ماه 93 و تک نرخی شدن بنزین در فاز سوم هدفمندی یارانه‌ها در خردادماه سال 94، مصرف بنزین کشور بار دیگر روندی صعودی پیدا کرد و از 59.9 میلیون لیتر در روز در سال 90 به 71 میلیون لیتر در روز در سال 94 رسید. به صورت خلاصه می توان گفت که با وجود چند برابر شدن تعداد خودروهای سبک در یک دهه اخیر، اجرای طرح سهمیه بندی بنزین در سال 86، کنترل قابل توجه رشد مصرف بنزین کشور را به همراه داشت به گونه ای که همچنان مصرف فعلی بنزین کشور کمتر از مصرف بنزین در آخرین سال قبل از اجرای این طرح (سال 85) باقی مانده است. مهم ترین عوامل تغییرات قابل توجه روند مصرف بنزین کشور در دو دهه اخیر عبارتست از:

• اجرای طرح سهمیه بندی بنزین با استفاده از کارت هوشمند سوخت از تیرماه 86: رشد مصرف بنزین در کشور، در نیمه دوم دهه 70 و نیمه اول دهه 80 به شدت بالا بود به گونه ای با توجه به روند کند افزایش تولید این فرآورده نفتی، اختلاف شدیدی بین میزان مصرف و تولید بنزین ایجاد شده بود و میزان واردات آن به طرز نگران کننده ای افزایش یافته باشد. بر همین اساس بیش از یک سوم بنزین مصرفی کشور در سال 85 از طریق واردات تامین می شد و حدود 6 میلیارد دلار از درآمدهای ارزی حاصله از صادرات نفت نیز برای واردات این فرآورده نفتی استفاده می شد. همین وابستگی شدید اقتصادی کشور به واردات بنزین باعث شد تا دشمنان نظام و انقلاب نسبت به استفاده از این نقطه ضعف برای اخلال در زندگی مردم و ضربه زدن به نظام، طمع پیدا کنند و زمزمه های تحریم فروش بنزین از سوی مقامات آمریکایی شنیده شود. با توجه به همین موضوع و با توافق دولت و مجلس، اجرای طرح سهمیه بندی بنزین با استفاده از کارت هوشمند سوخت در دستور کار قرار گرفت و نهایتا در تیرماه 86 اجرایی شد که باعث کاهش قابل توجه مصرف بنزین کشور شد. ایجاد انگیزه روانی برای مردم برای کنترل مصرف بنزین خود با استفاده از سیاست سهمیه بندی و افزایش شفافیت عرضه بنزین با توزیع آن با استفاده از کارت های سوخت و در نتیجه، کاهش شدید قاچاق بنزین، دلایل اصلی این موضوع بودند. خاطرنشان می گردد اجرای این طرح، موجب هدایت بخشی از تقاضای مصرف بنزین به سمت سوخت جایگزین (CNG) شد و مصرف CNG در سال های 86 تا 89 افزایش چشمگیری پیدا کرد^[1].

• اجرای فازهای اول تا سوم طرح هدفمندی یارانه ها از سال 89 تا 94: با تصویب قانون هدفمند کردن یارانه ها در زمستان 88، اجرای این طرح وارد فاز اجرایی شد. با اجرای فاز اول این طرح در آذرماه سال 89 و باقی ماندن تفاوت قیمتی مناسب بین بنزین سهمیه ای (کم مصرف ها) و بنزین آزاد (پرمصرف ها)، کاهش مصرف بنزین کشور تشدید شد. اما اجرای فاز دوم این طرح در سال های 91 و 92 به دلیل عدم توافق دولت و مجلس بر روی مدل اجرا، امکانپذیر نشد و مصرف بنزین بار دیگر روندی صعودی گرفت. نهایتا این فاز در اردیبهشت ماه 93 توسط دولت یازدهم اجرایی شد اما برخلاف اجرای فاز اول، کاهش مصرف بنزین را به همراه نداشت زیرا در این فاز، دولت قیمت بنزین برای کم مصرف ها (بنزین سهمیه ای) را با درصد بیشتری نسبت به قیمت بنزین برای پرمصرف‌ها (بنزین آزاد) افزایش داده بود. در خردادماه امسال نیز با اجرای فاز سوم هدفمندی یارانه ها، بنزین تک نرخی شد. اجرای این فاز نیز مشابه فاز دوم، افزایش مصرف بنزین را به همراه داشت زیرا با حذف سهمیه بندی بنزین، قیمت آن برای کم مصرف ها و پرمصرف ها یکسان شد و انگیزه مردم برای مدیریت مصرف خود از بین رفت.

 میزان واردات بنزین کشور نیز در دو دهه اخیر متناسب با تحولات میزان تولید و مصرف این فرآورده نفتی در کشور با نوساناتی همراه بوده است. بر همین اساس، میزان واردات بنزین کشور که در سال 75 تنها 2.7 میلیون لیتر در روز بود، در سال 85، با افزایشی ده برابری به 27.5 میلیون لیتر در روز رسید و بخش زیادی از بنزین مصرفی کشور از طریق واردات تامین می شد. اما با اجرای طرح سهمیه بندی بنزین از تیرماه سال 86 و کاهش مصرف این فرآورده نفتی، میزان واردات بنزین در سال های 86 تا 88 تا حدودی کاهش یافت به گونه ای که در سال 88، میزان واردات بنزین به 21 میلیون لیتر در روز رسید. همزمان با تصویب و اجرای تحریم واردات بنزین به ایران توسط آمریکا در تابستان 89، میزان واردات این فرآورده نفتی به شدت کاهش یافت (تقریبا صفر شد). برای مدیریت این موضوع، تولید بنزین (ریفرمیت) پتروشیمی در برخی واحدهای پتروشیمی آروماتیک کشور مانند پتروشیمی بندر امام و پتروشیمی نوری (برزویه) آغاز شد و تحریم غرب برای واردات بنزین شکست خورد. استمرار تولید بنزین پتروشیمی در سال های 90 و 91 موجب شد تا روند کاهش واردات بنزین در این دوره زمانی تشدید شود و واردات بنزین کشور در سال 91 به 1.8 میلیون لیتر در روز برسد. اما با وجود بهره برداری طرح افزایش ظرفیت و بهبود کیفیت فرآورده‌ها در پالایشگاه امام خمینی(ره) شازند اراک در زمستان 91، واردات بنزین در سال های 92 تا 94 بار دیگر روندی صعودی گرفت به گونه ای که در سال جاری به 8.5 میلیون لیتر در روز رسید. دلایل این موضوع عبارتند از:

الف- تاخیر در زمان اجرای فاز دوم هدفمندی یارانه‌ها و سپس شیوه نامطلوب اجرای این فاز و فاز سوم هدفمندی

ب- دیدگاه منفی مسئولین وزارت نفت دولت یازدهم درباره تولید بنزین پتروشیمی که نهایتا موجب توقف کامل تولید آن در اواخر بهار سال 93 شد

هزینه صرف شده برای واردات بنزین در سال های 92 تا 94 در جدول زیر آمده است:

 

جمع بندی: در حالی در سه سال اخیر حدود 3.3 میلیارد دلار هزینه صرف واردات بنزین شده است که امکان احداث حداقل 4 پالایشگاه نفت با ظرفیت متوسط (60 هزار بشکه ای) با استفاده از این منابع مالی وجود داشت. پیش بینی می‌شود در سال 95 بار دیگر شاهد افزایش واردات بنزین و دو رقمی شدن آن باشیم زیرا از طرفی، زمان راه اندازی کامل فاز اول پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج فارس همچنان مبهم است و از طرف دیگر هم زمزمه های حذف کارت هوشمند سوخت از سوی وزارت نفت قوت گرفته است و باید منتظر کاهش شفافیت عرضه بنزین و در نتیجه افزایش قاچاق آن باشیم. این قضیه می تواند زمینه ساز طمع مجدد کشورهای غربی برای تحریم واردات بنزین به ایران به بهانه های جدیدی مانند حقوق بشر و حمایت از تروریسم باشد و هزینه های سنگینی را به اقتصاد کشور تحمیل کند.

---

[1] براساس اطلاعات مندرج در آمارنامه مصرف فرآورده های نفتی-سال 1393، مصرف CNG کشور در سال 85، 1.4 میلیون متر مکعب در روز بود و در سال 89 به 15.2 میلیون متر مکعب در روز رسید. با افزایش قیمت CNG همزمان با اجرای هدفمندی یارانه ها و کاهش اختلاف قیمتی آن با بنزین، روند به شدت صعودی افزایش مصرف آن کند شد به گونه ای که مصرف CNG در سال 93 به 19.1 میلیون متر مکعب رسیده است.

پژوهش خبری//